Mały Bór (niem. Klein Heyde/Klein Heide/Klein Seeren)
Młyn papierniczy
Adres:
Lokalizacja na mapie orientacyjna – brak dokładnych danych
Mały Bór, woj. warmińsko-mazurskie
Lata działalności:
ok. 1696 - 1841
Profil produkcji
papier czerpany
Asortyment produkcji
Papiernia czerpała początkowo papier z jednej kadzi i miała 2 pracowników, ale w 1805 roku odnotowano za Fridricha Galewskiego, że czerpano papier z 2 kadzi i zatrudniano 4 papierników.
Produkcja papieru w 1756 r. za Andreasa Krossa wynosiła 1300 ryz papieru w następującym asortymencie :
Najlepszy papier pisarski z herbem hrabiego von Finkenstein 250 ryz
Zwykły pisarski papier 250 ryz
Papier „concept” 250 ryz
Papier drukarski 250 ryz
Papier szary 300 ryz
W czasach Gottholda Friedlera produkowano papier w ilości 1250 ryz i wartości 1567 talarów. Wyrabiał on m.in. tzw. Adlerpapier, czyli papier ze znakiem wodnym przedstawiającym pruskiego orła z cyfrą królewską.
W roku 1800 zanotowano produkcję w ilości 1310 ryz, a w czasach Fridricha Galewskiego produkcję 2700 ryz o wartości 3500 talarów.
Wykaz właścicieli
- Andreas Kross (papiernik) – 1756
- Ludwig Zieser (dzierżawca) – od 1757
- Gotthold Friedler (papiernik) – 1790–1792
- 1793 Gilschewski vel Gielzewski (?) papiernik (wg. Khotz. Za Klaus Roemer)
- Friedrich Galewski (właściciel) – 1805
- Hasewski (papiernik) – 1806
Opis
Mały Bór (niem. Klein-Heide /Klein Heyde) – osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim nad rzeką Iławką. W jej pobliżu istnieje do dziś przysiółek o nazwie Papiernia, wskazujący na istnienie młyna papierniczego w tej lokalizacji.
Papiernia w Małym Borze usytuowana była na rzece Iławka, dopływie Drwęcy, w regionie zwanym przez Niemców Oberland (Prusy Górne). Obecnie w lesie na współrzędnych 53.53899,19.67181 istnieje punkt o nazwie Papiernia, jednakże w pobliżu w sąsiedniej miejscowości Dziarnówko pozostały spiętrzenia wodne i liczne stawy użytkowane obecnie jako gospodarstwo rybackie. Całość mogła stanowić zaplecze gospodarcze papierni.
Założenie papierni przypisywane jest inicjatywie hrabiego Ernesta Finck von Finckenstein z Dąbrówna (Gilgenburg) na mocy przywileju z 1694 nadanego przez Margrabiego Fryderyka III, wtedy powstał młyn papierniczy w miejscu dotychczasowego młyna zbożowego. Informacja za dr. Hans Kohtz „ Ostpreusische Papierfabrikation”, który oparł się na informacji z zespołu Etats Ministerium 4e Nr 24 z Archiwum Prowincji Wschodniopruskiej. W 1794 dla papierni w Małym Borze – Klein Seeren Kamera Wojen i Domen przyznał prawo pozyskiwania surowca (szmat) w rejonie Iławy i Szymbarka.
W 1835 papiernię określano jako znaczącą, a w 1859 roku określano ją już jako fabrykę. W 2 połowie XIX wieku przekształcono ją z powrotem w młyn zbożowy.
Znaki wodne
Herb rodziny Finckenstein do 1756
Trzy korony i napis KLEINHEID
Ryba w wieńcu i inicjały AK 1735
Madonna z Dzieciątkiem i inicjały AK 1730-1756
Wzlatujący orzeł i napis Kleinheid 1820
Ryba w wieńcu 1820
CL KLEINHEID 1840
orzeł pruski z cyfrą królewską
Wykaz publikacji i linki na temat obiektu:
Budka W., Recenzja Fr. Hössla „Alte Papiermühlen der Preussischen Provinzen West und Ostrpreussen mit Danzig, auch Posen”, „Przegląd Biblioteczny” 1938, s. 175–184.
Kohtz H., Ostpreusiche Papierfabrikation, Stalluponen 1935, str. 92-93
Roemer K. Geschichte der Papiermühlen in Westpreusen und Danzig nebst einem Anhang für Netzedistrikt Munster 2000, str. 112-114
Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018, str. 96-97
https://www.blogus.de/Pmuehlen.html#K
Opracowanie:
Andrzej Ulewicz, Karolina Dyjas

