Mały Bór (niem. Klein Heyde/Klein Heide/Klein Seeren)
Młyn papierniczy

Adres:

Lokalizacja na mapie orientacyjna – brak dokładnych danych
Mały Bór, woj. warmińsko-mazurskie

Lata działalności:

ok. 1696 - 1841

Profil produkcji

papier czerpany

Asortyment produkcji

Papiernia czerpała  początkowo papier z jednej kadzi i miała 2 pracowników, ale w 1805 roku odnotowano za Fridricha Galewskiego, że czerpano papier z 2 kadzi i zatrudniano 4 papierników.

Produkcja papieru w 1756 r. za Andreasa Krossa wynosiła 1300 ryz papieru w następującym asortymencie :

Najlepszy papier pisarski z herbem hrabiego von Finkenstein  250  ryz

Zwykły pisarski papier                                                                       250  ryz

Papier „concept”                                                                                250 ryz

Papier drukarski                                                                                  250 ryz

Papier szary                                                                                         300 ryz

W czasach  Gottholda Friedlera produkowano papier w ilości 1250 ryz i wartości 1567 talarów. Wyrabiał  on m.in. tzw. Adlerpapier, czyli papier ze znakiem wodnym przedstawiającym pruskiego orła z cyfrą królewską.

W roku 1800 zanotowano produkcję w ilości 1310 ryz, a w czasach Fridricha Galewskiego produkcję  2700 ryz o wartości 3500 talarów.

Wykaz właścicieli

  • Andreas Kross (papiernik) – 1756
  • Ludwig Zieser (dzierżawca) – od 1757
  • Gotthold Friedler (papiernik) – 1790–1792
  • 1793 Gilschewski vel Gielzewski (?) papiernik (wg. Khotz. Za Klaus Roemer)
  • Friedrich Galewski (właściciel) – 1805
  • Hasewski (papiernik) – 1806

 

Opis

Mały Bór (niem. Klein-Heide /Klein Heyde) – osada w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim nad rzeką Iławką. W jej pobliżu istnieje do dziś przysiółek o nazwie Papiernia, wskazujący na istnienie młyna papierniczego w tej lokalizacji.

Papiernia w Małym Borze usytuowana była na rzece Iławka, dopływie Drwęcy, w regionie zwanym przez Niemców Oberland (Prusy Górne). Obecnie w lesie na współrzędnych 53.53899,19.67181 istnieje punkt o nazwie Papiernia, jednakże  w pobliżu w sąsiedniej miejscowości Dziarnówko pozostały spiętrzenia wodne i liczne stawy użytkowane obecnie jako gospodarstwo rybackie. Całość mogła stanowić zaplecze gospodarcze papierni.

Założenie papierni przypisywane jest inicjatywie hrabiego Ernesta Finck von Finckenstein z  Dąbrówna (Gilgenburg) na mocy przywileju z 1694 nadanego przez Margrabiego Fryderyka III,  wtedy powstał młyn papierniczy w miejscu dotychczasowego młyna zbożowego. Informacja za dr. Hans Kohtz „ Ostpreusische Papierfabrikation”, który oparł się na informacji z zespołu Etats Ministerium 4e Nr 24 z Archiwum Prowincji Wschodniopruskiej. W 1794 dla papierni w Małym Borze – Klein Seeren Kamera Wojen i Domen przyznał prawo pozyskiwania surowca (szmat) w rejonie Iławy i Szymbarka.

W 1835 papiernię określano jako znaczącą, a w 1859 roku określano ją już jako fabrykę. W 2 połowie XIX wieku przekształcono ją z powrotem w młyn zbożowy.

 

 

Znaki wodne

Herb rodziny Finckenstein                                          do 1756

Trzy korony  i napis KLEINHEID

Ryba w wieńcu i inicjały AK                                        1735

Madonna z Dzieciątkiem i inicjały   AK                     1730-1756

Wzlatujący orzeł  i napis  Kleinheid                           1820

Ryba w wieńcu                                                              1820

CL  KLEINHEID                                                                1840

orzeł pruski z cyfrą królewską

Znaki wodne - galeria

Wykaz publikacji i linki na temat obiektu:

Budka W., Recenzja Fr. Hössla „Alte Papiermühlen der Preussischen Provinzen West und Ostrpreussen mit Danzig, auch Posen”, „Przegląd Biblioteczny” 1938, s. 175–184.

Kohtz H., Ostpreusiche Papierfabrikation, Stalluponen 1935, str. 92-93

Roemer K. Geschichte der Papiermühlen in Westpreusen und Danzig nebst einem Anhang für Netzedistrikt  Munster 2000, str. 112-114

Ulewicz A., Dąbrowski J., Filigrany w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie, Olsztyn 2018, str. 96-97

https://www.blogus.de/Pmuehlen.html#K

 

Opracowanie:

Andrzej Ulewicz, Karolina Dyjas