Wykaz właścicieli

• Hans Bauernfeindt (protestancki osadnik przybyły z okolic Augsburga i Norymbergii; dzierżawił młyn od margrabiny Katarzyny Brunszwickiej) – od 1570
• Joachim Schöttler (zarządzał młynem) – od 1670
• Peter Paul Vetter
• Paul Vetter (syn) – od 1702
• Duttke
• Rätsch (dzierżawił również papiernię w Groß Kammin, majątek Kamień Wielki) – od 1751–1765
• George Schmidt – 1765–1780
• Gottlob Seeliger – 1780–1792
• Daniel Siegert – 1792–1839
• Waegner – 1839–1850
• Aleksander i Izydor Istrigsohnowie (przebudowali obiekt na fabrykę sukna)

Opis

Większość opracowań umieszcza początek działalności młyna papierniczego w Dębnie (niem. Thamm/Neudamm) w pierwszej lub drugiej dekadzie drugiej połowy XVI w. – najczęściej wzmiankowane są lata 1552 i 1567, najpóźniej zaś musiał być wzniesiony w 1570 r., gdyż wówczas został wydzierżawiony przez margrabinę Katarzynę Brunszwicką papiernikowi Hansowi Bauernfeindtowi. Była to najstarsza manufaktura produkująca papier na terenie Nowej Marchii. Jej utworzenie wiązało się także z otwarciem w 1568 r. w Neudamm oficyny drukarskiej prowadzonej przez Christopha Rungego, która korzystała z lokalnie wytwarzanego papieru. Młyn stał przy wypływie rzeczki Kosy z jeziora, za wschodnią bramą nazywaną od jego lokalizacji Papierową (niem. Papiertor). Dziś jest to teren w pobliżu promenady miejskiej biegnącej nad kanałem położony między ulicami Mickiewicza i Kościuszki. Wspomniana rzeczka w niemieckojęzycznych źródłach nazywana jest Mühlengraben, co wskazuje na jej zadanie doprowadzania wody do młyna. Źródłem napędu było koło podsiębierne wprawiające w ruch stępy młotowe. Przestrzeń strychowa, w której tradycyjnie lokowano suszarnie papieru, przykryta była dachem z charakterystycznymi dla papierni wywietrznikami umieszczonymi w schodkowo łamanych połaciach dachu. Taki wizerunek młyna przedstawia miedzioryt Mateusza Meriana z 1650 r. Szczegółowych informacji o funkcjonowaniu i rodzajach wytwarzanego papieru w początkach działania dębniańskiej papierni dostarcza umowa dzierżawna z 1570 r. zawarta 11 listopada między margrabiną a pierwszym dębniańskim papiernikiem. Miał on produkować rocznie na sprzedaż 300 bel papieru różnych gatunków, czyli około 1,5 mln arkuszy. Od Jana z Kostrzyna, małżonka margrabiny, uzyskał natomiast monopol na zbieranie szmat, czyli surowca niezbędnego do produkcji papieru, na terenie całego księstwa, co także zostało potwierdzone w umowie. Wśród rodzajów wytwarzanego przez Bauernfeindta papieru w młynie w Neudamm wymieniane są: najlepszy papier do pisania w dwóch gatunkach (najlepszy – allerbeste Schreibpapier i drugiej jakości – nächst dem besten Schreibpapier), zwykły papier do pisania, papier do druku i kartonowy, najtańszy papier do pisania i wybrakowany/odpadowy oraz makulatura. Papier w Neudamm czerpano aż do 1850 r.

Budynek dawnego młyna przetrwał do 1945 r., gdy został spalony przez Armię Czerwoną, przed 1950 r. rozebrano jego pozostałości.

Panorama Neudamm (Dębna) z młynem papierniczym

Znaki wodne