Wykaz właścicieli

• Ordynacja Zamoyska (właściciel)
• Lejbuś Kahan (dzierżawca)
• Szmulowicz – po 1761
• Cala Wax – 1822–1828
• Abraham i Szaja Waxowie wraz ze Szmulem Segelmanem
• Ordynacja Zamoyska – 1833
• Kadsley
• Stanisław Plewczyński
• spółka Goldman Gerympter
• Ulrych – od 1865

Opis

Młyn papierniczy, od 1852 r. fabryka papieru zlokalizowana w Hamerni (zwanej inaczej Józefowem).

Papiernia powstała z inicjatywy ówczesnego wojewody smoleńskiego Michała Zamoyskiego będącego VI Ordynatem Ordynacji państwa Zamojskiego. Zlokalizowana była w pobliżu wsi Hamernia w ówczesnej gminie Majdan Sopocki nad rzeką Sopot z dopływem Tanwi. Papiernia posadowiona w głębokim wąwozie rzeki Sopot zapewniała wartki nurt wody umożliwiający napędzanie koła wodnego do uruchamiania urządzeń przygotowujących masę papierniczą. Miejsce, w którym wybudowano papiernię umożliwiało wykorzystanie siły napędowej do maszyn, jednak powodowało cykliczne podtapianie w okresie nadmiernych opadów, powodując duże straty.

Papiernia działała jako dzierżawa. W pierwszym okresie dzierżawcą był papiernik żydowskiego pochodzenia Lejbuś Kahan. Po 1761 r. dzierżawcami byli potomkowie Żyda Szmulowicza. W latach 1822–1828 dzierżawcą był Cala Wax, właściciel  hebrajskiej drukarni w Józefowie. Po jego śmierci papiernię dzierżawili Abraham i Szaja Waxowie, synowie Caly, razem z przedsiębiorcą Józefowskim Szmulem Segelmanem. W 1833 r. zakładem administrowała sama Ordynacja Zamoyska. Kolejnymi dzierżawcami byli: Anglik Kadsley, a po nim Stanisław Plewczyński. Po jego bankructwie papiernię dzierżawiła spółka Goldman Gerympter, a od 1865 r. Żyd Ulrych i jego sukcesorzy.

Zakład w Hamerni był jednym z największych tego typu w Królestwie Polskim. W okresie swojej świetności papiernia produkowała około 4 tys. ryz rocznie.

Według Wykazu Fabryk Papieru w Królestwie Polskim z 1823 r. fabryka w Hamerni produkowała rocznie następujące ilości papierów: „100 ryz medianowego, 200 – regałowego, 400 – kancelaryjnego, 400 – konceptowego, 300 – kancelaryjnego w formie stemplowego, 200 – małego formatu, 500 – drukowego, 1000 – bibuły, 50 kop tektur w różnych gatunkach”. Papiernia zatrudniała 23 czeladników.

Od założenia papierni do czasu jej zmechanizowania wyrabiano papier ręcznie za pomocą sit czerpalnych. Sita dostarczane były z papierni w Jeziornej, gdzie wykonywali je rzemieślnicy tam zatrudnieni: Józef Szybek i Henryk Volbrecht. Dla poprawy jakości papieru i zwiększenia wytrzymałości arkusze nasycano klejem otrzymywanym z baranich nóżek.

Siatki form czerpalnych wyposażone były w znaki wodne oznaczające symbol firmowy Ordynacji Zamoyskiej. Rodzaje znaków zmieniały się na przestrzeni lat. Od początku XIX w. na sitach pojawiał się znak S. O. Z. oznaczający XII Stanisława Ordynata Zamoyskiego. Od 1835 r. papiery czerpane znakowane były filigranem przedstawiającym herb Jelita – godło rodowe Zamoyskich.

Wraz z upływem lat i przy starzejącym się wyposażeniu papierni oraz konieczności ciągłych napraw urządzeń wodnych uszkadzanych przez siły natury kolejni dzierżawcy papierni zmuszeni byli do inwestowania w coraz bardziej innowacyjne i kosztowne rozwiązania techniczno-budowlane. Sprowadzone nowe urządzenia do mielenia masy, holendry, wymagały bardziej wydajnego napędu. Opracowano projekt realizacji ulepszeń przez zastosowanie dwóch dużych kół wodnych w miejsce dotychczasowych. Sprowadzono również  nową maszynę do produkcji papieru z urządzeniem parowym do suszenia i walcami do prasowania papieru. Wszystkie te innowacyjne zabiegi miały usprawnić produkcję zwiększając jakość i wydajność. Nieustanne targi dzierżawców z zarządem Ordynacji o finansowanie tych inwestycji utrudniały organizację pracy. Zaczął doskwierać również brak wykwalifikowanych rąk do pracy, co miało wpływ na utrzymanie jakości produkowanego papieru.

W maju 1870 r. burza nawiedziła okolice i raptownie wezbrane wody wyrządziły znaczne szkody w urządzeniach papierni. Ordynacja udzieliła natychmiastowej pomocy w postaci drewna budowlanego.

W latach 80. XIX w. rozpoczęto produkcję papieru z dodatkiem masy drzewnej. Wskutek nieostrożności przy obróbce materiałów drzewnych w ścieraku w lipcu 1883 r. wybuchł pożar, doprowadzając papiernię do zupełnego upadku. Zniszczeniu uległy wszystkie maszyny i ruchomości papierni. W 1890 r. zgłosili się nowi chętni do odbudowy papierni mający zamiar na własny koszt wyposażyć papiernię we wszystkie potrzebne maszyny, które po dwunastu latach dzierżawy zostałyby przez Ordynację wykupione. Deklaracja oferentów nie została przyjęta bowiem „fabrykacja papieru nie mogła już liczyć na rentowność”. Tym samym był to koniec działalności ordynackiej papierni. To co pozostało dzisiaj po dawnej papierni Ordynacji to urokliwe ruiny w wąwozie Czartowe Pole, w którym od stuleci płynie ten sam strumień wody rzeczki Sopot.

Wąwóz Czartowe Pole, w którym położona była papiernia w Hamerni

Miejsce to oddalone jest od mostu na rzece Sopot i głównej drogi do wsi Hamernia zaledwie o około 600 m. Idąc wąską ścieżką wzdłuż rzeki, w pewnej chwili wyłaniają się fragmenty ruin dawnej papierni.

Ruiny papierni

Dokładne obejście ruin wskazuje, że papiernia, jak na ówczesne czasy, nie była mała, a zachowane mury świadczą o solidności dawnej przemysłowej budowli. Dowodzi temu również wielkość produkcji, która przy tej ilości i bogatym asortymencie wyrobów wymagała przestrzeni produkcyjnej. Ściana budynku od strony rzeki uwidacznia miejsce, gdzie zawieszone było koło wodne napędzające urządzenia papierni.

Znaki wodne

herb, sosna i Pro Patria, krzyż, głowa, SOZ Sopot, Hamernia

przykładowe znaki papierni w Hamerni