Asortyment produkcji

• papiery ręcznie czerpane
• tektura na okładki do akt (od 1905 r. do początku lat 30. XX w.)

Wykaz właścicieli

Ambrosius Tepper – do 1562

KRETSCHMEROWIE:

Nicolaus Kretschmer – 1562–1588

Gregor Kretschmer – 1588–1619 lub 1623

Samuel I Kretschmer – 1619 lub 1623–1640

Susanna I Kretschmer – 1640 – około 1645

Samuel II Kretschmer – około 1645–1656

Susanna II Kretschmer – 1656 – około 1665

Christian Wilhelm Kretschmer – około 1665–1689

Susanna Katharina Kretschmer – 1689–1691

Anton Franz Rosenburg – 1691 – około 1697

Wilhelm Kretschmer – 1697–1706

HELLEROWIE:

Johan Anton Heller – 1706–1737

Anton Benedikt Heller – 1737–1772

Johann Joseph Ossendorf – 1772–1779

Josepha Antonia Ossendorf z domu Heller – 1779–1802

Josepha Antonia Susanna Königer z domu Ossendorf – 1802–1806

Johann Leo Königer – 1806–1822

WIEHROWIE:

Joseph I Wiehr – 1822–1842

Joseph II Wiehr – po 1842 r. (zamiennie ze swym bratem Ernstem Wiehrem)

Ernst Wiehr – 1842–1844 i 1853–1856

Carl I Wiehr – 1856–1899

Maria Wiehr – 1899–1905

Carl II Wiehr – 1905–1939

Opis

Papier w Dusznikach zaczęto wytwarzać przed 1562 r., w okresie gdy ziemia kłodzka należała do królestwa czeskiego. Miejscowość może zatem poszczycić się jednymi z najdłuższych w Europie tradycjami papierniczymi. Młyn należał do trzech rodów papierniczych: Kretschmerów (1562–1706), Hellerów i spokrewnionych z nimi Ossendorfów (1706–1822) oraz Wiehrów (1822–1939). W czasach Hellerów Śląsk i ziemia kłodzka zostały zagarnięte przez Prusy. Jednak administracja tego kraju prędko dostrzegła potencjał dusznickiej papierni i w połowie XVIII w. stała się głównym odbiorcą wytwarzanych tu arkuszy.

Najlepszym okresem w dziejach papierni była druga połowa XVIII w., kiedy eksploatowano tu holender do przetwarzania szmat na masę papierniczą i dwie kadzie czerpalne. W czasach Josephy Antonii Ossendorf rocznie wytwarzano tu 440 bel (4,4 tys. ryz) papieru różnych odmian, a zatrudniano: ośmiu papierników, czterech praktykantów, jednego ucznia, czterech mężczyzn i dziewięć kobiet (prawdopodobnie do różnych prac pomocniczych) oraz 10–12 kobiet do segregowania i cięcia szmat.

Badania przeprowadzone w 2018 r. pozwoliły na ustalenie rynków zbytu dusznickiego papieru. Już wcześniej było oczywiste, że wielu klientów było z ziemi kłodzkiej. Ostatnio zdołano udowodnić wykorzystywanie powstających tu arkuszy na Śląsku (m.in. Wrocław, Świdnica), ale również na innych obszarach podległych Habsburgom (m.in. na Morawach) oraz na terenach Polski i Litwy. Ponadto odnaleziono list sporządzony na dusznickim papierze w kancelarii króla Polski Władysława IV i ręką władcy podpisany. Wyniki analizy rynków zbytu papierni dusznickiej firmy świadczą o jej ponadlokalnym znaczeniu.

W XIX w. wskutek rozwoju maszynowej techniki produkcji papieru dusznicka firma nadal stosująca dawną metodę ręcznego czerpania arkuszy stopniowo podupadała. W 1905 r. ówczesny papiernik Karl Wiehr próbując poprawić rentowność, zainstalował niewielką maszynę papierniczą i zaczął produkować tekturę na okładki do akt. Koło wodne zostało wówczas zastąpione turbiną wodną Francisa. Jednak w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego produkcję zatrzymano, a w 1936 r. wyprzedano urządzenia produkcyjne. W 1939 r. zabytkowy budynek młyna Wiehr sprzedał miastu z intencją utworzenia tu muzeum. Musiały jednak upłynąć niemal dwie dekady, by spełniło się marzenie ostatniego dusznickiego papiernika.

Po zakończeniu II wojny światowej Duszniki znalazły się w granicach Polski. Kilka lat później zaczęto dostrzegać zabytkowe walory niszczejącego młyna, a w 1956 r. budynek wpisano do rejestru zabytków. Otworzyło to drogę do remontów, których ważny etap zakończył się w 1968 r. uruchomieniem Muzeum Papiernictwa. Dwa lata później w pomieszczeniu dawnej czerpalni reaktywowano produkcję papieru ręczną techniką, jednak cały proces tak zorganizowano, by zwiedzający muzeum mogli ze specjalnego podestu obserwować proces formowania arkuszy. Czerpalnia szybko została doceniona przez zwiedzających, a muzeum stało się największą atrakcją turystyczną okolicy.

W okresie tworzenia muzeum w dwóch pomieszczeniach młyna odkryto zagadkowe malowidła ścienne. Ostatni niemieccy właściciele obiektu nic o nich nie wiedzieli gdyż, jak później stwierdzono, zostały one zamalowane w XIX w. Znalezisko poddano konserwacji i udostępniono zwiedzającym dopiero po 20 latach, jednak kolejne dwie dekady trzeba było czekać na wyjaśnienie, co polichromie przedstawiają. Najciekawszą część malowidła już wcześniej identyfikowano jako biblijną scenę kuszenia Józefa przez żonę Putyfara, jednak nie potrafiono powiązać tego motywu z papiernią. W 2017 r. przeprowadzono analizę malowideł, która pozwoliła je datować, ustalić autora części z nich oraz odczytać ich przekaz. Najciekawsza scena przedstawiająca Józefa i żonę Putyfara, którą w latach 70. XVIII w. namalował miejscowy artysta Caspar Rathsmann, została ufundowana przez ówczesnego właściciela dusznickiej papierni Josepha Ossendorfa i odnosiła się do jego losów, podobnych do historii Józefa egipskiego.

W ostatnich dwóch dekadach młyn papierniczy stopniowo zyskiwał na atrakcyjności. Po powodzi z 1998 r. zmieniono aranżację otoczenia budynku, a na początku XXI w. przeprowadzono remont elewacji, który uwypuklił mało widoczne dotąd nadokienne rozety i palmety oraz międzyokienne pilastry. Papiernia zaczęła skupiać coraz większe zainteresowanie ze strony historyków sztuki, architektów i ekspertów z zakresu ochrony zabytków. Po uzyskaniu w 2011 r. statusu Pomnika Historii rozpoczęto badania mające wykazać szanse na wpisanie młyna na listę UNESCO. Dzięki temu dziś dusznicki młyn papierniczy jest jednym z najbardziej znanych reliktów dawnego europejskiego papiernictwa.

Przeprowadzona w ostatnich latach analiza architektoniczno-stylistyczna budynku wykazała liczne cechy papierni charakterystyczne nie dla zakładów wytwórczych, lecz dla dworów szlacheckich (okazałość budowli, podział na trakty, liczne zdobienia zewnętrzne elewacji). Stwierdzenie to jest poparte wiedzą na temat pozycji społecznej papierników z rodu Kretschmerów, którzy na początku XVII w. uzyskali tytuł szlachecki.

Dusznicka papiernia składa się z trzech obiektów. Najstarszym z nich jest młyn papierniczy, w którym przyziemie i część parteru pochodzą sprzed 1562 r., a trzypoziomowe poddasze wykorzystywane pierwotnie jako suszarnia papieru, powstało około 1605 r. W latach 30. XVIII w. nową formę zyskał zachodni szczyt papierni poprzez zainstalowanie w formie spływów wolutowych dwóch ekranów, które chroniły otwory w dachu suszarni przed przenikaniem do wnętrza drobnego deszczu lub śniegu. Na samej górze szczytu umieszczono trójkątny tympanon. Całość szczytu nawiązywała do górnej fasady dusznickiego kościoła pw. św. Piotra i Pawła.

W latach 40. XVIII w. wybudowano przylegającą do młyna od wschodu drewnianą suszarnię papieru. Budynek składa się z parteru i dwóch pięter oraz trzykondygnacyjnego poddasza.

Już w XVII w. powstała dolna część pawilonu wejściowego, a w połowie XVIII w. wzniesiono jego obecną drugą kondygnację. Oktagonalna budowla przypominająca wieżyczkę łączy dwa mostki wiodące do głównego wejścia do części mieszkalnej papierni.

Na przełomie XVIII i XIX w. na ścianie zachodniej i północnej młyna oraz na pawilonie wejściowym wykonano nowe ozdobne elewacje z nadokiennymi rozetami i palmetami oraz tympanonami pomiędzy oknami. Szczególnie interesującą formę zyskała zachodnia elewacja, która wraz z ozdobnym szczytem stała się fasadą budynku. Do istniejących na poziomie parteru czterech okien wykonano trzy atrapy stwarzające odczucie harmonii. Zastosowane dekoracje zewnętrzne sprawiły, że papiernia stała się jednym z najpiękniejszych zabytków techniki w Europie.

Prowadzące działalność w zabytkowym kompleksie budynków Muzeum Papiernictwa zgromadziło lub objęło ochroną wiele pozostałości po młynie papierniczym: sita do czerpania arkuszy z filigranami, wieszaki do suszenia papierów i tektury, ikonografię dotyczącą młyna oraz będące rzadkością oryginalne portrety właścicieli papierni z XVII i XVIII w. Zdołano zgromadzić obszerny zbiór arkuszy wytwarzanych w dusznickim młynie od początków XVII w. do XIX stulecia oraz w Muzeum Papiernictwa od 1971 r. do czasów obecnych. Obiekty te są świadectwem działalności papierni, a obecnie wiele z nich stanowi wyposażenie muzealnych ekspozycji.