Asortyment produkcji

• celuloza siarczynowa
• ścier
• celuloza słomowa
• papier

Wykaz właścicieli

• Max i Isidor Cassirerowie – 1899–1918
• zarząd państwowy – 1918–1920
• Spółka Akcyjna Pabianickiej Fabryki Papieru R. Saenger – 1920–1929
• Steinhagen i Saenger Fabryki Papieru i Celulozy – 1929–1939
• zarząd niemiecki – październik 1939–1941
• Weichsenmühlen Papier- und Zellstoffwerke AG – 1941–1945
• Północne Zjednoczenie Przemysłu Celulozowo-Papierniczego – 1945–1950
• Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. J. Marchlewskiego – 1950–1991
• Zakłady Papiernicze we Włocławku – 1991–1994

Opis

Początki włocławskiej fabryki związane są z inwestycją berlińskich przemysłowców Maxa i Isidora Cassirerów, będących współwłaścicielami celulozowni siarczynowej w Głuchołazach na Śląsku. Przez pierwsze 20 lat swojego istnienia zakład funkcjonował pod nazwą Wloclawker Sulfit-Cellulose-Fabrik J. & M. Cassirer.

W kwietniu 1897 r. inwestorzy nabyli grunty około 1 km od centrum miasta. Do budowy zakładu przystąpiono w sierpniu następnego roku, a produkcja została uruchomiona 13 miesięcy później, w połowie września 1899 r. W chwili rozpoczęcia produkcji zakład wyposażony był m.in. w 4 warniki (3 o poj. 96,1 m sześc. i 1 o poj. 110,8 m sześc.) systemu Mitscherlich i Ritter-Kellner, 2 rębaki, wieżę absorpcyjną, 4 bielniki, chlorownię, 2 odwadniarki płaskositowe i 2 maszyny parowe. Początkowo zakład wytwarzał dziennie 15 t celulozy siarczynowej, jednak w krótkim czasie osiągnięto moc dwukrotnie większą. Dzięki dalszemu podnoszeniu wydajności urządzeń, 10 lat po uruchomieniu zakładu, we Włocławku wytwarzano 60 t masy (18 tys. t rocznie) o wartości 600 tys. rubli, przy zatrudnieniu 500 robotników. Sytuowało to firmę w grupie największych producentów celulozy w Europie Środkowej. Surowiec dla fabryki pozyskiwano nad Narwią i Bugiem, a transportowano głównie drogą wodną. Część drewna przywożono koleją, jednak ten środek transportu posiadał przez wiele lat mniejsze znaczenie, gdyż własną bocznicę kolejową zakład uzyskał dopiero w 1918 r. W 1912 r. z powodu nacisków władz miasta Cassirerowie przystąpili do budowy kolektora ściekowego (uciążliwość celulozowni dla Włocławka wynikała głównie z tego, iż fabryka zlokalizowana była nad Wisłą powyżej miasta i ściekami zanieczyszczała wody rzeki), który kosztem 200 tys. rubli został ukończony w ciągu 4 lat. W latach 1913–1914 nabyto dwa warniki celulozowe.

W czasie I wojny światowej, po zajęciu Włocławka przez Niemców, w fabryce celulozy wojsko skonfiskowało cały zapas siarki. Z tego powodu zakład na pewien czas musiał zaprzestać działalności. Krótko później udało się właścicielom pokonać wszystkie trudności zaopatrzeniowe i produkcja mogła być kontynuowana. W 1918 r., gdy Niemcy zaczęli wycofywać się z Polski, Włocławek opuścili również Cassirerowie. Wówczas fabryka została przejęta pod zarząd państwowy, a jej zarządcą został Stanisław Stanisławski.

Wiosną 1920 r. celulozownię kupiła Spółka Akcyjna Pabianickiej Fabryki Papieru R. Saenger posiadająca papiernie w Pabianicach i Włocławku, płacąc Cassirerom 5 mln marek polskich (istnieją przypuszczenia, że w dokumentach podano niższą cenę niż zapłacono w rzeczywistości). Głównym udziałowcem w spółce był Oskar Saenger, jednak na 45% szacowano udziały akcjonariuszy zagranicznych: Banqe de Paris et des Pays Bas z Francji oraz Societé de Gérance Industrielle et Commerciale ze Szwajcarii. W końcu lat 20. kapitał spółki wynosił 26,4 tys. zł. Od 1927 r. spółka przygotowywała fuzję z Towarzystwem Akcyjnym Steinhagen i S-ka, posiadającym fabrykę papieru w Myszkowie – największą wówczas krajową wytwórnię papieru gazetowego będącą zarazem najważniejszym odbiorcą włocławskiej celulozy. Połączenie obu koncernów nastąpiło w 1929 r. Nowy koncern po nazwą Steinhagen i Saenger Fabryki Papieru i Celulozy był największym w kraju producentem celulozy i papieru, posiadał 40 mln zł kapitału. Jego prezesem został Henryk Steinhagen.

W okresie międzywojennym nastąpił dynamiczny rozwój fabryki przy ul. Łęgskiej. Jeszcze w 1920 r. przeprowadzono tu poważne inwestycje, dzięki którym zdolności produkcyjne zakładu wzrosły z 68 do 150 wagonów masy celulozowej miesięcznie. Kolejny etap rozbudowy rozpoczął się w 1925 r. Zainstalowano wówczas 2 nowe warniki, a w następnych latach zamontowano 2 rębaki, postawiono 4 wieże kwasowe i zmodernizowano zespół energetyczny zakładu. Dalsze inwestycje zostały dokonane po fuzji, pod kierownictwem Henryka Steinhagena. W 1930 r. wybudowano ścieralnię, a rok później ukończono nową halę dla maszyn odwadniających. Najintensywniejsze zmiany fabryka przeszła w 1934 r. Zainstalowano tam wówczas dziewiąty warnik, uruchomiono turbogenerator o mocy 6 tys. kW. Zapoczątkowano również produkcję papieru na maszynie papierniczej (po II wojnie światowej określanej jako MP4) o szerokości 3,69 m, którą dostarczyła firma Voith. Urządzenie to było przystosowane do produkcji 40 t papieru na dobę. Dwa lata później firma Josephy z Bielska wybudowała w zakładzie drugą maszynę papierniczą (MP5), której szerokość wynosiła 2,3 m, a wydajność szacowano na 14–20 t na dobę. U schyłku lat 30. zdolności produkcyjne zakładu przy ul. Łęgskiej sięgały 45 tys. t celulozy rocznie.

Do 1922 r. włocławska celulozownia była jedynym tego typu zakładem w kraju. Po przyłączeniu do Drugiej Rzeczypospolitej części Górnego Śląska w granicach Polski znalazły się dwie następne wytwórnie masy celulozowej. Pomimo wzrostu produkcji, w porównaniu z ostatnimi latami sprzed I wojny światowej liczba zatrudnionych w fabryce celulozy zwiększyła się nieznacznie – w 1937 r. w zakładzie pracowało 655 mężczyzn i 7 kobiet (doliczyć należy jeszcze kilkadziesiąt osób niebędących etatowymi pracownikami). Cały koncern zatrudniał w tym czasie 2649 pracowników, z czego 100 osób jako personel techniczny, a 114 na stanowiskach urzędniczych.

Warto w tym miejscu zauważyć, że w latach 30. płace zatrudnionych we włocławskich fabrykach spółki celulozowo-papierniczej były najwyższe w mieście, a tamtejsi robotnicy nosili nawet nieoficjalnie nazwę „arystokracji robotniczej”.

We wrześniu 1939 r., po zajęciu Włocławka przez Niemców, fabrykę przejęły władze okupacyjne, a Steinhagenowie zostali odsunięci od kierowania firmą (nie zgodzili się na podpisanie Volkslisty). W 1941 r. spółkę zreorganizowano, wprowadzając nazwę Weichsenmühlen Papier- und Zellstoffwerke AG, w której udziały nabył Ostbank AG. W latach wojny zakłady nie ucierpiały. W 1940 r. na podstawie wykonanych jeszcze przed wojną planów przystąpiono do budowy spirytusowni z ługów pocelulozowych, którą uruchomiono w 1942 r. Największą stratą, jaką zakład poniósł w latach 1939–1945 była śmierć 42 robotników zamordowanych przez Niemców.

Włocławek został wyzwolony 20 stycznia 1945 r. Przejście frontu nie spowodowało w zakładzie większych strat (największą było zarekwirowanie przez wojska radzieckie około 24 tys. litrów spirytusu).

W 1945 r. włocławskie fabryki znacjonalizowano, a Steinhagenowie zostali ostatecznie pozbawieni wpływów na losy przedsiębiorstwa. Zarząd nad zakładami objęło powołane wówczas Północne Zjednoczenie Przemysłu Celulozowo-Papierniczego z siedzibą we Włocławku, które u schyłku 1945 r. skupiało łącznie 21 fabryk branży papierniczej z północnej Polski. W 1950 r. nastąpił podział PZPCP, w wyniku czego powstało przedsiębiorstwo Zakłady Celulozowo-Papiernicze im. J. Marchlewskiego, któremu podlegały fabryki: celulozownia i papiernia włocławska przy ul. Łęgskiej (zakład nr 1), papiernia przy ul. Toruńskiej (zakład nr 2) i papiernia w Łapinie. Włocławska „Celuloza” w latach 50. stała się jednym ze sztandarowych przedsiębiorstw socjalistycznej Polski. Wyrazem tego była m.in. propagandowa powieść Igora Newerlego Pamiątka z celulozy.

W pierwszych dekadach po II wojnie światowej fabryka przy ul. Łęgskiej była w dalszym ciągu rozbudowywana. W 1948 r. zainstalowano tu liniarkę rotacyjną, w 1950 r. rozpoczęto budowę nowej rębalni, dwa lata później uruchomiono warnik nr 10, natomiast w 1957 r. została ukończona ścieralnia i nowa część papierni, w której cieplicka FAMPA zainstalowała nowoczesną maszynę (MP6) przystosowaną do produkcji 80 t papieru na dobę. W grudniu 1964 r. uruchomiono we Włocławku celulozownię słomową ciągłego roztwarzania metodą obojętnosiarczynową o wydajności teoretycznej 30 t celulozy na dobę. Warnik ciągłego roztwarzania o pojemności roboczej 86 m sześc. dostarczyła firma Celdecor-Kamyr, natomiast gotowa masa odwadniana była na okrągłositowej odwadniarce z Cieplic. W następnej dekadzie przedsiębiorstwo uzyskało nowe ujęcie wody, instalację do spalania płynnej siarki, magazyny chloru i kwasu warzelnego oraz rozpoczęło budowę nowej rębalni. Przeprowadzone inwestycje pozwoliły utrzymać produkcję na poziomie zbliżonym do osiągniętego w poprzednim okresie. W połowie lat 70. możliwości produkcyjne przedsiębiorstwa sięgały rocznie około 60 tys. t celulozy, 48 tys. t papieru, 12 tys. t ścieru i 3,5 tys. m sześc. spirytusu. Do 1964 r. wytwarzane we Włocławku produkty trafiały na eksport. Później zdecydowano, że przedsiębiorstwo będzie zaopatrywać jedynie rynek krajowy.

W okresie socjalizmu rozbudowano ośrodek wypoczynkowy w Wymyślinie oraz wybudowano nowy ośrodek wypoczynku sobotnio-niedzielnego nad Jeziorem Wójtowskim. Pomimo znacznego przyrostu zatrudnienia w porównaniu z poprzednim okresem (w 1960 r. załoga liczyła 2528 osób), po II wojnie światowej zakład stale borykał się z niedoborem pracowników. Zjawisko to nasiliło się w latach 60., a 20 lat później przybrało groźne dla przedsiębiorstwa rozmiary. Pracownicy pamiętający międzywojenne dzieje zakładu z nostalgią wspominali czasy, gdy o pracę w „Celulozie” zwanej wówczas „Ameryką” ubiegali się ludzie z całych Kujaw. Atrakcyjność zatrudnienia w fabryce spadała głównie z powodu niskich zarobków, co było skutkiem polityki władz państwowych. Drugą przyczyną zniechęcającą do podejmowania pracy w „Celulozie” był niewielki stopień zmechanizowania produkcji w starszych działach fabryki, w sytuacji gdy w okolicy powstawało wiele nowych przedsiębiorstw oferujących ciekawszą pracę.

Kryzys gospodarczy z lat 80. przyczynił się do wstrzymania nowych inwestycji oraz spowodował ograniczenie środków na remonty. 1 stycznia 1982 r. z powodu spadającej wydajności i braku rąk do pracy zamknięto celulozownię słomową. U schyłku tego okresu przedsiębiorstwo wytwarzało rocznie już tylko 46 tys. t celulozy i 35 tys. t papieru.

Przemiany społeczno-gospodarcze zapoczątkowane w Polsce w 1989 r. postawiły Włocławskie Zakłady Celulozowo-Papiernicze w trudnej sytuacji. Produkcja „na rynek”, a nie jak dotąd na centralne zamówienia, okazała się bardziej ryzykowna. Ponadto z powodu wzrostu kar za zatruwanie środowiska 15 lipca 1991 r. zamknięto celulozownię. Krótko później zmieniono nazwę firmy na Zakłady Papiernicze we Włocławku. W 1992 r. przedsiębiorstwo zostało podzielone na: Zakłady Papiernicze we Włocławku (zakład przy ul. Łęgskiej), Zakłady Mechaniczno-Chemicznej Obróbki Drewna, Zakład Papieru Higienicznego „Tolpap” (zakład przy ul. Toruńskiej) i Zakład Usług Kolejowych. Z powodu pogarszającej się sytuacji pierwszego przedsiębiorstwa 30 maja 1994 r. ogłoszono jego upadłość, a w następnych latach, z powodu ustanowionej przy podziale w 1992 r. zasady solidarnej odpowiedzialności za długi, zbankrutowały pozostałe firmy. Jesienią 1994 r. na bazie urządzeń przetwórczych powstała spółka z o.o. TOP 2000 Paper, która z czasem stała się jednym z większych w Polsce producentem zeszytów. Oprócz spółki TOP 2000 Paper na gruzach włocławskiej „Celulozy” powstały dwie inne firmy papiernicze: W. Lewandowski z Łodzi, która wykupiła obiekty z maszyną nr 5 i obecnie produkuje papier toaletowy oraz firma Rolls, która wydzierżawiła od syndyka Zakład Papieru Higienicznego „Tolpap” z maszyną papierniczą nr 2, na której wytwarzała również papier toaletowy.