Badania dziejów wytwarzania papieru na ziemiach polskich Muzeum Papiernictwa zapoczątkowało w połowie lat 90. ubiegłego wieku, a ich wyniki zostały opublikowane w setkach opracowań. Wprawdzie wiele artykułów o konkretnych młynach papierniczych i fabrykach papieru można znaleźć w Internecie, jednak informacje te pozostają znacznie rozproszone. Narzędziem gromadzącym wiedzę o poszczególnych wytwórniach miał być pierwotnie papierowy katalog papierni, nad którym prace osiągnęły już nawet zaawansowane stadium.

W 2019 r. w środowisku polskich papierników wywiązała się dyskusja na temat konieczności upamiętniania nieistniejących oraz likwidowanych zakładów papierniczych. Zapoczątkował ją na łamach „Przeglądu Papierniczego” Leszek Goetzendorf-Grabowski – wieloletni działacz Komisji Historycznej Stowarzyszenia Papierników Polskich (SPP). Do dyskusji włączył się ówczesny redaktor naczelny pisma prof. Paweł Wandelt oraz historycy z Muzeum Papiernictwa. W wyniku licznych rozmów została z czasem wypracowana koncepcja stworzenia portalu internetowego w postaci mapy z naniesionymi punktami zawierającymi informacje o dawnych i współczesnych zakładach papierniczych. Portal taki pełniłby funkcję zbliżoną do opracowywanego w Muzeum Papiernictwa katalogu papierni, z tą różnicą, że byłby o wiele bardziej dostępny niż jakiekolwiek wydawnictwo.

Po czterech latach prac nad projektem, realizowanym wspólnie przez Muzeum Papiernictwa i SPP, portal internetowy zawierający mapę papierni zostaje udostępniony. Można tu znaleźć lokalizację poszczególnych obiektów, informacje na temat okresu ich działalności, asortymentu produkcji i kolejnych właścicieli/dzierżawców. Wiele not uzupełnionych jest o fotografie zakładów, a w przypadku młynów papierniczych o ilustracje znaków wodnych (przerysów lub fotografii arkuszy zgromadzonych w Muzeum Papiernictwa). Noty kończą się zestawieniem literatury, przy czym jeżeli materiały źródłowe znajdują się w internecie, dołączone są do nich linki.

Obecnie na mapę wprowadzono około 400 obiektów: młynów papierniczych, fabryk papieru, celulozy, ścieru, wytwórni tektury oraz zakładów przetwórstwa papierniczego. Szacujemy, że to około dwie trzecie wszystkich istniejących w przeszłości oraz obecnie młynów i fabryk branży papierniczej. Mamy świadomość, że realizacja projektu nie jest ukończona, jednak decydujemy się przekazać portal do użytku już teraz, zakładając, że będzie sukcesywnie uzupełniany o kolejne obiekty. Część papierni na ten moment została opisana tylko podstawowymi danymi – opisy będą poszerzane wraz z rozwojem badań nad ich dziejami.

Ważną zaletą naszej mapy jest jej powszechna dostępność w sieci. Pozwoli to popularyzować informacje o poszczególnych zakładach bez ograniczeń terytorialnych. W wielu miejscowościach, szczególnie tych na ziemiach zachodnich i północnych przyłączonych po II wojnie światowej do Polski, działały w dawnych wiekach papiernie, a dziś wiedza na temat ich przeszłości ciągle jest niewielka. Za sprawą portalu upowszechnimy informacje o papiernictwie w licznych środowiskach, także w poszczególnych miejscowościach, w których niegdyś działały papiernie. Z drugiej strony miłośnicy lokalnej historii są w stanie znacznie poszerzyć powszechny stan wiedzy o papierniach działających przed wiekami w ich regionie. Portal będzie zatem pełnił wiele funkcji:

• upamiętnianie dziejów papiernictwa,
• popularyzowanie wiedzy o papierniach,
• pełnienie roli platformy wymiany informacji naukowej,
• inspirowanie do dalszego poszerzania wiedzy o papiernictwie.

W prace nad realizacją portalu internetowego zaangażowali się pracownicy Muzeum Papiernictwa oraz członkowie Komisji Historycznej SPP: Jan Bałchan, Karolina Dyjas, Leszek Goetzendorf-Grabowski, Stanisław Matczuk, Maciej Szymczyk, Anna Wojciechowska i Marcin Wyszyński. Przy opracowywaniu poszczególnych not o młynach papierniczych i fabrykach branży papierniczej wykorzystane zostały liczne opracowania dotyczące historii papiernictwa, m.in. autorstwa Andrzeja Będzińskiego, Józefa Dąbrowskiego, Janusza Gradeckiego, Kazimiery Maleczyńskiej, Marka Nity, Franciszka Pabicha, Jadwigi Siniarskiej-Czaplickiej i wielu innych. Bardzo ważnym źródłem informacji były jednak opracowania oraz niepublikowane dotąd wyniki badań historyków związanych z Muzeum Papiernictwa: Jana Bałchana, Karoliny Dyjas, Macieja Szymczyka i Marcina Wyszyńskiego. Autorzy not o zakładach papierniczych korzystali również z opracowań publikowanych na łamach „Przeglądu Papierniczego”, który jest partnerem medialnym projektu, „Rocznika Muzeum Papiernictwa” oraz wielu innych pism i portali. W wypadku opisów obecnie funkcjonujących firm papierniczych pomocne okazały się ich oficjalne strony internetowe.

Mapa będzie wymagała stałego zaangażowania pracowników Muzeum Papiernictwa oraz członków Komisji Historycznej SPP. Nawet po wprowadzeniu wszystkich znanych dotąd młynów papierniczych, w wyniku postępu badań historycznych będą odkrywane nowe lokalizacje, o których w literaturze przedmiotu nie było jeszcze informacji. Spodziewamy się wielu takich odkryć szczególnie w odniesieniu do XIX w., gdyż schyłkowy okres rękodzielniczej produkcji został dotąd przez historyków papiernictwa przebadany pobieżnie. Ponadto zachodzą dynamiczne zmiany w obrazie współczesnego papiernictwa. W ostatnich latach powstało wiele zakładów przetwórstwa papierniczego i nadal powstają nowe, które trzeba będzie na bieżąco wprowadzać na mapę. Aktualizowanie poszczególnych not i uzupełnianie mapy o nowe lokalizacje to ważne wyzwanie na wiele kolejnych lat.

Maciej Szymczyk